در بررسی چگونگی و چرایی پیوستن ارتش به ملت و انقلاب اسلامی، باید سه مؤلفهٔ اصلی و زیربنایی را در نظر بگیریم و ملاک و سنجهٔ این حرکت تاریخ‌ساز قرار دهیم:

 

 

واقعیت این است که نه مردم و نه حضرت امام خمینی(ره) و نه حتی خود ارتشی‌ها خود را «ارتش شاهنشاهی» نمی‌دانستند و نمی‌خواستند. ارتش به عنوان بازوی مسلح کشور، برای حفظ حدود و ثغور مملکت و پاسداری از مرز و بوم میهن بود و غالب آنان که به استخدام ارتش درآمده بودند، برای خدمت به میهن آمده بودند نه خدمت به شاه و شاه‌پرستی. البته حساب عده‌ای محدود که زمام امور ارتش را به‌دست داشتند و عملاً جیره‌خواری دربار را پیشهٔ خود ساخته بودند از حساب بدنهٔ ارتش و عموم کارکنان آن جداست.
 
ناگفته پیداست که آن عدهٔ محدود و نظایرشان نمی‌توانند ملاک قضاوت بر تمامت ارتش باشند. تیمور بختیار، غلامعلی اویسی، غلامرضا ازهاری، بهرام آریانا و... نام‌آشنایانی از این فهرست هستند. اما بدنهٔ اصلی ارتش و کادر متشکل از افسران میهن‌پرست و جوانان متدین آن، به هیچ وجه با افکار و عقاید این عده – که نوعاً در‌‌ همان روزهای نخستین پیروزی انقلاب به دست جوخه‌های اعدام سپرده شدند – همخوانی نداشتند. اینان در باور خود افسران و درجه‌داران ارتش ایران بودند، نه ارتش شاهنشاهی! و این تفکر نیز خود نشأت گرفته از سفارش پیامبرشان بود که حب‌الوطن من الایمان...
 
* درک مفاسد داخلی ناشی از وابستگی به بیگانه
 
در حقیقت، مردم کمتر از نظامیان در جریان فجایع و مفاسدی بودند که در اثر وابستگی کشور به قدرت‌های بیگانه در ایران وجود داشت. شاید به این دلیل که میزان وابستگی در ارتش بیشتر از سایر موارد بود و حضور بیگانگان در ارتش ملموس‌تر و محسوس‌تر از سازمان‌ها و نهادهای دیگر به چشم می‌آمد و کارکنان غیرتمند آن را آزار می‌داد. کارکنان ارتش طعم تلخ تحقیر حضور مستشاران و وابستگان نظامی خارجی و برتری آنان بر خویش را می‌چشیدند. لمس استعمار و استثمار، به‌خصوص در ارتش، به حد وحشتناکی در ضربه‌زدن به روحیهٔ قشر متدین و جوان آن تأثیر منفی می‌گذاشت.
 
اگر انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، انقلابی اسلامی و دینی نبود و رهبری آن، یک شخصیت برجستهٔ روحانی نبود، به ضرس قاطع هرگز مردم و ارتش را نمی‌توانست با خود همراه کند؛ چرا که یکی از مهم‌ترین (و شاید مهم‌ترین) عامل جذب مردم و ارتش به انقلاب،‌‌ همان «اسلامی» بودن انقلاب بود؛ جایگاه اخلاق و ملکات اخلاقی در انقلاب اسلامی، جایگاهی بس والا و ارزشمند است که نمی‌توان از آن به سادگی عبور کرد.
 
حضور کار‌شناسان خارجی (عمدتاً آمریکایی) در ارتش، به آموزش‌های معمولی و عادی و تعلیم چگونگی استفاده از فناوری‌های پیچیده ختم نمی‌شد، بلکه مستشاران و کار‌شناسان آمریکایی، ضمن برخوردری تحقیر‌کننده با ایرانی‌ها، فرهنگ پلید و دین‌گریز و مشحون از مفاهیم ضد اخلاقی و ضد دینی خود را نیز به همراه می‌آوردند و در داخل اشاعه می‌دادند. نمونه‌های بسیاری از این دست را عزیزانی در ارتش که آن روز‌ها را خود شاهد بوده‌اند، در خاطراتشان ذکر کرده‌اند.
 
 
* راهبرد (استراتژی) حضرت امام در جذب و هدایت بدنه‏ی دین‌باور و وطن‌دوست ارتش
 
در تمامی اعلامیه‌ها، در اغلب سخنرانی‌ها و در بیشتر مصاحبه‌های امام راحل، حتماً ذکری و اشاره‌ای از ارتش، ارتشی‌ها، سربازان، تیمسار، سپهبد، سرلشکر و حتی ارتشبد به میان آمده و جالب اینجاست که این اشارات در ‌‌نهایت احترام هم بوده است. موضوع و محور اصلی هم در این خصوص، آقایی و سروری، اجتناب از همکاری با امریکا و اسرائیل، عدم تمکین و فرمانبرداری از افراد خودفروخته و فرماندهان مزدور بیگانه بود و تذکر این نکته مهم که ارتش، ارتش شاهنشاهی نیست، بلکه ارتش ایران و ارتش ملی است.
 
در روند پیشرفت انقلاب و سپس فرار سربازان و سایر آحاد ارتشی از پادگان‌ها و به دنبال آن، نقض سوگند و درست نبودن چنین سوگندی و سرانجام پیوستن کامل ارتش به صفوف ملت و انقلاب اسلامی، این دیدگاه امام (ره) صحت و درستی‌اش را به اثبات رساند. شاهدش قول یکی از ژنرال‌های معدوم است که در دفاعیاتش در دادگاه انقلاب گفته بود اندکی پس از برقراری حکومت نظامی، همگان کم و بیش دریافته بودیم که دیگر شاه صاحب اختیار و فرماندهٔ ارتش نیست، بلکه شخص دیگری که در پاریس نشسته و سپس به تهران آمد فرماندهٔ حقیقی ارتش است و افسران و سربازان ما عملاً از فرامین او اطاعت می‌کنند!
 
اینگونه حضرت امام(ره) فرزندان نظامی خود را – طی سالیانی – به سمت اسلام و انقلاب جذب کرد و نشان داد که برایشان شخصیت و احترام قائل است. نشان داد که مملکت به وجود ارتش نیازمند است و خصوصاً بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، این نیاز بیشتر از گذشته است. امام ثابت کرد که به بدنهٔ ارتش و افسران جوان و سربازان و درجه‌داران ارتش اعتماد راسخ دارد و آنان را وطن‌پرست و دین‌باور می‌داند. ارتش را از ملت و ملت را حامی ارتش می‌داند. ارتش را ارتش امام زمان (عج) می‌داند.